Rynek pracy Unii Europejskiej – stan, perspektywy i główne determinanty rozwojowe cz. I

Źródło: Współczesny rynek pracy. Zatrudnienie i bezrobocie w XXI wieku, Pod redakcją Marty Makuch, Wrocław 2014

[…]

Wprowadzenie

Unia Europejska mierzyła się w XXI wieku z wieloma poważnymi wyzwaniami. Niewątpliwie, były nimi rozszerzenie UE-15 o 10 krajów w 2004 roku (Estonię, Łotwę, Litwę, Polskę, Czechy, Słowację, Węgry, Słowenię, Maltę oraz Cypr), przyjęcie do struktur unijnych Bułgarii i Rumunii w 2007 roku oraz Chorwacji w 2013 roku. W sferze politycznej warto też przypomnieć wejście w życie traktatu lizbońskiego w 2009 roku. Z kolei, w wymiarze gospodarczym, fundamentalne znaczenie miały 2 kryzysy (przełomu XX i XXI wieku oraz przełomu 1. i 2. dekady XXI wieku.), przedzielone okresem bardzo dobrej koniunktury. To był czas fiaska strategii lizbońskiej oraz nadziei wiązanych z obecnie realizowaną strategią Europa 2020. Wymienione wydarzenia (i wiele innych) miały niebagatelny wpływ na kształtowanie się unijnego rynku pracy.

Mówiąc o nim, nie można zapominać, że nie ma on charakteru jednolitego. Suwerenność państw członkowskich urzeczywistnia się bowiem m.in. w tym, że każde z nich na swój własny sposób (wpisując się w ogólne ramy polityki UE w zakresie rynku pracy) kształtuje procesy, mechanizmy, instytucje i działania wpływające na funkcjonowanie krajowych rynków pracy. Z tego też względu, na każdym z tych rynków odmiennie przebiegają procesy społeczne i ekonomiczne, występują różne problemy, inne są przewagi konkurencyjne, co w rezultacie przekłada się na zróżnicowanie poziomu rozwoju poszczególnych krajowych rynków pracy. Te odmienne rynki składają się na przestrzeń zamieszkałą przez ponad 500 mln osób, z których 217 mln pracuje, 26 mln ma status bezrobotnych, a 257 mln to osoby bierne zawodowo.

W tekście tym dokonana została ocena funkcjonowania unijnego rynku pracy w XXI wieku. Przeprowadzona została w oparciu o trzy podstawowe wymiary analityczne. W pierwszej kolejności wskazane zostały najważniejsze czynniki, determinujące sytuację na współczesnym unijnym rynku pracy. Następnie, przedstawiona została ocena unijnego rynku pracy, dokonana w oparciu o analizę wybranych wskaźników. Rozważania zostały uzupełnione także o próbę określenia perspektyw rozwojowych, jak i głównych wyzwań stojących przed europejskim rynkiem pracy.

Analiza statystyczna została przeprowadzona dla okresu 2002-2013, w oparciu o dane dostępne w bazach Eurostatu. Wartości najważniejszych wskaźników rynku pracy dotyczą średnich wartości ogółem dla wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej (UE-28), uwzględniając też kształtowanie się ich poziomów wśród kobiet i mężczyzn.

Główne determinanty funkcjonowania unijnego rynku pracy

Rynek pracy jest obszarem oddziaływania bardzo wielu czynników o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturowym, politycznym itp. Czynniki te tworzą warunki do rozwoju pożądanych relacji na rynku pracy, ale też powodują występowanie wielu napięć i problemów. Szukając najważniejszych czynników wpływających na kształtowanie się relacji na europejskim rynkiem pracy, warto na początku odwołać się do kluczowego dokumentu Komisji Europejskiej związanego z wdrażaniem koncepcji flexicurity[1]. Według Komisji, czterema kluczowymi determinantami gwałtownych i często nieprzewidywalnych zmian mających miejsce na europejskim rynku pracy, są[2]:

•   europejska i międzynarodowa integracja gospodarcza;

•   rozwój nowych technologii, szczególnie w obszarze informacyjnym i komunikacyjnym;

•   starzenie się społeczeństwa europejskiego, połączone z wciąż relatywnie niskimi stopami zatrudnienia i wysokim długotrwałym bezrobociem, co stanowi zagrożenie dla zrównoważenia systemów zabezpieczenia społecznego;

•   rozwój segmentacji na rynkach pracy w wielu krajach, na których współegzystują pracownicy znajdujący się pod ochroną (insiders) oraz niechronieni (outsiders).

Dostrzegając ciągłą aktualność ocen formułowanych kilka lat temu, warto uzupełnić je i skonkretyzować, odwołując się do ostatniego dokumentu Komisji Europejskiej, opisującego sytuację w zakresie zatrudnienia i sferze socjalnej[3]. Wskazanych zostało w nim 5 kluczowych problemów zatrudnieniowych i socjalnych, z którymi mierzy się obecnie UE: rosnące stopy bezrobocia, rosnący udział osób młodych, które nie uczą się, nie pracują i nie szkolą się (NEET), zmniejszający się poziom dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych, zwiększające się zagrożenie ubóstwem wśród ludności w wieku produkcyjnym, zwiększające się nierówności[4].

Wskazane procesy i problemy są, niewątpliwie, bardzo mocno powiązane z sytuacją gospodarczą, panującą w poszczególnych krajach członkowskich UE. Poniżej przedstawione zostały wartości realnego wzrostu PKB w krajach UE-28 dla lat 2002-2013, jak również poziom skumulowanego wzrostu PKB w latach 2000-2013. Na podstawie prezentowanych danych można zauważyć, że w XXI wieku cała unijna gospodarka zwiększyła swój wolumen łącznie o 16,1%, podczas gdy w analogicznym okresie PKB w USA zwiększył się o 25,4%, a w Japonii o 10,6%. Wśród krajów członkowskich widoczne są bardzo duże zróżnicowania: najszybciej rozwijały się gospodarki Litwy (74,2% wzrostu), Słowacji (69%) i Łotwy (65%), z kolei we Włoszech odnotowano spadek wartości PKB o 0,2%, a w Portugali i Grecji bardzo niewielki jego wzrost (odpowiednio o 0,9% i 1,6%). W dalszej części tego tekstu, szczególnie w odniesieniu do krajów o najniższej dynamice wzrostu gospodarczego, bardzo widoczne będą negatywne konsekwencje stagnacji czy też recesji gospodarczej dla sytuacji na krajowych rynkach pracy państw członkowskich.

Z punktu widzenia polityk publicznych, prowadzonych w obszarze rynku pracy i zatrudnienia przez Unię Europejską (określanych mianem Europejskiej Strategii Zatrudnienia – ESZ), kluczowe znaczenie mają działania podjęte w obliczu kryzysu gospodarczego pod koniec 1. dekady XXI wieku i fiaska odnowionej strategii lizbońskiej. W 2010 roku pojawiły się nowe, aktualnie obowiązujące, wytyczne dotyczące unijnej polityki zatrudnienia, dla których płaszczyzną odniesienia stała się nowa strategia Europa 2020[5]:

•   Wytyczna 7: Zwiększenie uczestnictwa kobiet i mężczyzn w rynku pracy, ograniczanie bezrobocia strukturalnego i promowanie jakości zatrudnienia.

Tabela 1. Realny wzrost PKB w krajach UE-28 (w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie baz danych Eurostatu, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=nama_gdp_k&lang=en [dostęp 20-21.06.2014]; http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00115 [dostęp 20.06.2014].

•   Wytyczna 8: Rozwijanie zasobów wykwalifikowanej siły roboczej, odpowiadającej potrzebom rynku pracy oraz promowanie uczenia się przez całe życie.

•   Wytyczna 9: Poprawa jakości i wydajności systemów kształcenia i szkolenia na wszystkich poziomach oraz zwiększenie liczby osób podejmujących studia wyższe lub ich odpowiedniki.

•   Wytyczna 10: Promowanie włączenia społecznego i zwalczanie ubóstwa.

Stanowią one ramy odniesienia dla działań o charakterze strategicznym i operacyjnym, realizowanych zarówno na poziomie unijnym, jak w ramach poszczególnych krajowych polityk zatrudnienia i rynku pracy.

Oprócz wyżej wymienionych wytycznych dotyczących zatrudnienia podstawowe znaczenie dla realizacji celów strategii Europa 2020 mają także działania wymienione w inicjatywie przewodniej „Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia”. Jej celem jest przyspieszenie procesu reformowania rynku pracy, tak aby obywatele łatwiej mogli podwyższać swoje kwalifikacje i dostosowywać je do przyszłych potrzeb pracodawców, by powstały nowe miejsca pracy, a unijne przepisy w zakresie zatrudnienia zostały zaktualizowane i uproszczone. Istotne są także inne inicjatywy unijne: „Gwarancja dla młodzieży” (inicjatywa na rzecz zwalczania bezrobocia wśród młodzieży, która ma spowodować, że wszyscy młodzi ludzie poniżej 25. roku życia otrzymają dobrej jakości ofertę w ciągu czterech miesięcy od zakończenia formalnego kształcenia lub utraty pracy), „Mobilna młodzież” (zwiększenie szans młodych ludzi na znalezienie pracy poprzez ułatwianie studentom i stażystom zdobywania doświadczenia za granicą), oraz „Europejski program walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym” (ograniczanie liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym)[6].

Bieżący stan unijnego rynku pracy w świetle wybranych wskaźników

Aktywność ekonomiczna

Unijny rynek pracy jest bardzo zróżnicowany pod względem poziomu aktywności zawodowej. W 2013 roku wartość współczynnika aktywności zawodowej dla całej UE-28 była równa 71,9%[7]. Najwyższy jego poziom odnotowano w Szwecji (81,1%), Holandii (79,7%) i Danii (78,1%), zaś najgorsze wyniki osiągnięto w Chorwacji (59,6%), we Włoszech (63,5%) i Rumunii (64,6%). W kontekście całej Unii, wskaźnik ten jest zdecydowanie wyższy wśród mężczyzn (78%) w porównaniu do kobiet (65,9%). We wszystkich krajach UE-28 współczynnik aktywności zawodowej jest niższy wśród kobiet (przeciętnie o 15,5%) – najmniejsze dysproporcje między płciami charakteryzują rynek pracy w Finlandii, Szwecji i na Litwie, gdzie wartość analizowanego parametru dla kobiet jest niższa od wskaźnika dla mężczyzn o odpowiednio 4,4%, 5,4% oraz 5,9%, z kolei największe różnice (na niekorzyść kobiet) występują na Malcie (37,3%), we Włoszech (27%) i w Grecji (24,4%).

W latach 2002-2013 poziom współczynnika aktywności zawodowej dla UE-28 wzrósł o 4,8% (mężczyźni – 1,6%, kobiety – 9,1%). Największe przyrosty tego wskaźnika odnotowano w Hiszpanii (11,8%), na Malcie (10,9%) oraz w Bułgarii (10,5%), z kolei w Chorwacji oraz Danii (jako jedynych krajach UE-28) wystąpiły jego spadki (odpowiednio o 5,2% i 1,9%). W ostatnich kilkunastu latach na unijnym rynku pracy widoczne jest konsekwentne zwiększanie aktywności ekonomicznej kobiet, przede wszystkim wynikające z: zmian kulturowych w społeczeństwach bardziej konserwatywnych, odmiennego podejścia kobiet do kwestii prokreacyjnych i opieki nad osobami starszymi, decyzji edukacyjnych, zmian demograficznych, reform systemów społecznych i zmian w instytucjach rynku pracy oraz politykach ukierunkowanych na wsparcie osób mających słabszą pozycję konkurencyjną na rynku pracy[8].

Tabela 2. Współczynnik aktywności zawodowej, grupa wiekowa 15-64 lata (w %)

EU-28 – Unia Europejska (28 państw), O – ogółem, M – mężczyźni, K – kobiety

Źródło: Opracowanie własne na podstawie baz danych Eurostatu, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsi_act_a&lang=en [dostęp 20.06.2014].

Poziom aktywności ekonomicznej bardzo mocno skorelowany jest z wiekiem. Z danych zaprezentowanych na rysunku 1 wyraźnie wynika, że najwyższy odsetek aktywnych zawodowo występuje wśród osób w wieku 30-49 lat (wartość współczynnika równa 86% i więcej). W grupach wiekowych 25-29 lat oraz 50-54 lata wartości współczynnika aktywności zawodowej są już nieco niższe (ok. 82%), w grupach 20-24 lata i 55-59 lat są wyraźnie niższe (odpowiednio 61% i 70%), zaś w najmłodszej (15-19 lat) i najstarszych grupach wiekowych (60+) są one już bardzo niskie. W przypadku najmłodszych osób przyczyną niskiej aktywności ekonomicznej jest przede wszystkim kontynuowanie nauki (często do poziomu studiów) oraz problemy związane z wejściem na rynek pracy (zwłaszcza w krajach mocno dotkniętych kryzysem). Z kolei w grupie osób starszych, na zmniejszającą się z wiekiem aktywność zawodową mają wpływ m.in. stan zdrowia, osiągnięcie wieku emerytalnego oraz trudności z utrzymaniem się na rynku pracy. Warto podkreślić, w XXI wieku na rynku pracy UE-28 zmniejszał się odsetek aktywnej zawodowo młodzieży, natomiast wśród osób starszych rosła wartość tego parametru[9].

Charakterystyczne jest także to, że kobiety w UE-28, w odróżnieniu od mężczyzn, później wchodzą na rynek pracy i wcześniej się dezaktywizują zawodowo. Wpływ mają na to m.in. kwestie dłuższego przebywania przez kobiety w systemie edukacji, prokreacja i związane z nią przerwy w aktywności zawodowej, większe obciążenie kobiet obowiązkami domowymi, rodzinnymi i opiekuńczymi. Co ciekawe, mężczyźni są najbardziej aktywni zawodowo w wieku 35-39 lat (wartość współczynnika równa 93,7%), podczas gdy u kobiet jest to przedział wiekowy 45-49 lat (81,8%).

Bardzo wysokie zróżnicowanie aktywności ekonomicznej w krajach UE-28 widoczne jest także w przypadku wskaźnika długości aktywności zawodowej. W 2012 roku oczekiwana długość przebywania w zasobie aktywnych zawodowo była równa w UE-28 przeciętnie 35 lat (dla mężczyzn było to 37,6 lat, a dla kobiet 32,2 lata); najdłużej funkcjonują na rynku pracy mieszkańcy Szwecji (40,6 lat), Holandii (39,6 lat) oraz Danii (39,3 lat), zaś najkrócej aktywni zawodowo są mieszkańcy Węgier (30,4 lat), Włoch (30,5 lat) i Chorwacji (31,1 lat).

Zatrudnienie

W 2013 roku wartość ogólnego wskaźnika zatrudnienia w UE-28 była równa 64,1%[10]. Najwięcej osób pracujących było na rynkach Szwecji (74,4%), Holandii (74,3%) i Niemiec (73,3%), a najmniej w Chorwacji (49,2%), Grecji (49,3%) i Hiszpanii (54,4%). Wśród mężczyzn wskaźnik zatrudnienia osiągnął poziom 69,4%, zaś wartość tego parametru dla kobiet była istotnie niższa – przeciętnie 58,7% z nich miało pracę. W całej UE-28 przeciętna różnica między wartością wskaźnika zatrudnienia dla mężczyzn i kobiet była równa 15,4% (na niekorzyść kobiet); najmniejsze różnice odnotowano na Litwie (2,9%), w Finlandii (3%) i Szwecji (5%), zaś największe dysproporcje dotyczyły Malty (36,6%), Grecji (31,3%) i Włoch (28,2%).

W latach 2002-2013 odsetek pracujących zwiększył się w UE-28 o 2,9%[11]. Najwyższa dodatnia dynamika tego parametru wystąpiła w Bułgarii (16,4%), Polsce (16,1%) i Niemczech (12,1%), zaś największe jego spadki odnotowano w Grecji (14,6%), Portugalii (11,7%) i na Cyprze (9,9%).

Tabela 3. Wskaźnik zatrudnienia, grupa wiekowa 15-64 lata (w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie baz danych Eurostatu, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=lfsi_emp_a&lang=en [dostęp 20.06.2014].

Zróżnicowanie stopy zatrudnienia w zależności od wieku jest podobne jak w przypadku współczynnika aktywności zawodowej. Należy tutaj wskazać na trudną sytuację osób młodych na unijnym rynku pracy – zwiększa się bowiem ciągle odsetek młodzieży, która pracuje dorywczo lub na czas określony (jak wskazują badania jest to większości sytuacja wymuszona przez rynek, a nie wybór takiej formy zatrudnienia przez młodzież)[12]. Warto podkreślić, że u mężczyzn okresem najmocniejszego zaangażowania w pracę jest wiek 40-44 lata (stopa zatrudnienia równa 85,3%), natomiast u kobiet jest to przedział wiekowy 45-49 lata (74,1%).

W strukturze zatrudnienia w UE-28 przeważają osoby związane z sektorem usług. W 2012 roku ponad 72% wszystkich pracujących stanowiły osoby z branż usługowych, z przemysłem związanych było blisko 23% pracujących, natomiast w rolnictwie pracowało nieco ponad 5% osób. W usługach najwięcej osób pracowało w Wielkiej Brytanii (82,5%), Holandii (81,7%) i Danii (79,8%), natomiast najmniej w Rumunii (40,8%), Bułgarii (55,3%) i Polsce (57,3%). Sektor przemysłowy skupiał największy odsetek pracujących w Czechach (36,5%), Słowacji (31,5%) i Polsce (30,2%), zaś najniższe wartości odnotowano w Grecji (15,6%), Holandii (15,8%) i Wielkiej Brytanii (16,2%). W przypadku rolnictwa, największy udział osób pracujących odnotowano w Rumunii (30,5%), Bułgarii (12,6%) i Polsce (12,2%), a najmniejszy w Luksemburgu (1,1%), Wielkiej Brytanii i Belgii (po 1,3%).

Unijny rynek pracy jest zróżnicowany także pod względem form zatrudnienia w poszczególnych państwach. W 2013 roku udział samozatrudnionych wśród wszystkich pracujących w UE-28 był równy 15% – największy odsetek pracujących na własny rachunek występował w Grecji (34,9%), Rumunii (31,8%) i Bułgarii (26,6%), zaś najmniejszy w Szwecji (5,1%), Danii (5,9%) i Luksemburgu (6%).

W tym samym roku udział pracujących w niepełnym wymiarze czasu był równy 19,5%. Ta forma zatrudnienia była najbardziej popularna w Holandii (50% wszystkich pracujących), Niemczech (26,2%) oraz Austrii (25,7%), dla kontrastu – wartości tego wskaźnika w Bułgarii (2,5%), Słowacji (4,5%) i Czechach (5,8%) były bardzo niskie.

Duże zróżnicowania widoczne są także w przypadku osób pracujących na czas określony (umowy czasowe). W 2013 roku kontraktami czasowymi związanych było 13,8% wszystkich pracujących w UE-28, przy czym odsetek takich pracowników w Polsce (26,8%), Hiszpanii (23,2%) oraz Portugalii (21,5%) był zdecydowanie wyższy niż na rynkach pracy Rumunii (1,5%), Litwy (2,7%) i Estonii (3,5%).

Interesująco prezentuje się także statystyka średniej długości tygodnia pracy. W 2013 roku przeciętny pracownik w Unii spędził 37,2 godz. w swoim podstawowym miejscu pracy (mężczyźni – 40,3 godz., kobiety – 33,6 godz.). Najwięcej czasu w pracy spędzają mieszkańcy Grecji (42,1 godz.), Bułgarii, Polski i Słowacji (po 40,7 godz.), zaś najkrócej pracują mieszkańcy Holandii (30 godz. tygodniowo), Danii (33,6 godz.) oraz Niemiec (35,3 godz.).